Biuletyn Monitoringu Przyrody 18.pdf23MB

Siedlisko duże, płytkie zatoki (1160) zgodnie z definicją, to „wcinające się w ląd i oddzielone lądem od otwartego morza i osłonięte od wpływu falowania akweny o ograniczonym oddziaływaniu wód słodkich. Zbiorowiska roślinne i zwierzęce charakteryzuje duża różnorodność biologiczna” (Warzocha 2004). W polskich obszarach morskich jedynym miejscem występowania siedliska 1160 jest Zalew Pucki wraz z fragmentem Zatoki Puckiej zewnętrznej o łącznej powierzchni 21990,1 ha (współrzędne geograficzne punktu środkowego stanowiska 18°35,442’E 54°41,100’N), położony w granicach obszaru Natura 2000 – PLH220032 Zatoka Pucka i Półwysep Helski (SDF obszaru PLH220032). Istotną rolę dla zachowania siedliska duże, płytkie zatoki pełni jego strefa ekotonowa – w tym przypadku strefa brzegowa o szerokości 50 m (Michałek i Kruk-Dowgiałło 2014).

Oba akweny, Zalew Pucki i Zatoka Pucka zewnętrzna, charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem pod względem głębokości, wymiany wód i morfologii dna. Zatoka Pucka zewnętrzna jest głębsza i ma bezpośredni kontakt z Zatoką Gdańską. Dno jest stosunkowo mało urozmaicone i obniża się w kierunku wschodnim. Zalew Pucki jest akwenem płytszym - średnia głębokość wynosi 3m, i odznacza się bardziej urozmaiconą morfologią dna. W jego obrębie znajduje się szereg zagłębień i rynien. Granicę między akwenami stanowi naturalny piaszczysty wał akumulacyjny Rybitwa Mielizna – Ryf Mew. Ma ona długość około 8,6 km i pozostaje przez około pół roku wynurzona nad powierzchnię wody. Od strony południowej graniczy z Cyplem Rewskim. Obie formy mają zmienną, uzależnioną od poziomu morza powierzchnię. Rozdziela je cieśnina o szerokości około 8,1 km zwana Głębinką (Michałek i Kruk-Dowgiałło 2014).

Rejon siedliska uznawany jest za unikalny pod względem przyrodniczym obszar w polskiej strefie Bałtyku, przede wszystkim ze względu na rozległość łąk podwodnych i różnorodność gatunków roślin wodnych. Oprócz największej w polskich obszarach morskich liczby gatunków chronionych, występują tutaj licznie gatunki rzadkie, zarówno z gromady zielenic, ramienic, brunatnic, krasnorostów, jak i roślin naczyniowych. W Zatoce Puckiej notowane są objęte ochroną ramienice: ramienica bałtycka Chara baltica, rozsocha morska Tolypella nidifica i krynicznik włosowaty Nitella capilaris (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej roślin, Dz.U. 2014 poz. 1409), a także rośliny naczyniowe, które na piaszczystych obszarach dna tworzą jedno-, dwu- lub trójgatunkowe łąki podwodne (Kruk-Dowgiałło 2000, Kruk-Dowgiałło i Szaniawska 2008, Ecosystem approach… 2004-2009, Kruk-Dowgiałło i Brzeska 2009, Osowiecki i in. 2009a, Michałek i Kruk-Dowgiałło 2014, PMŚ 2008-2015). Najcenniejszym i jednocześnie najbardziej zagrożonym składnikiem łąk podwodnych jest trawa morska Zostera marina, objęta ścisłą ochroną. Znaczne obszary dna zajmują łąki Zannichellia palustris i Potamogeton pectinatus. Wśród łąk bytuje zróżnicowana fauna denna: Hydrobia sp., Cerastoderma glaucum, Macoma balthica, Marenzelleria neglecta oraz fauna fitofilna (Osowiecki i in. 2009b).

Z ichtiofauny w siedlisku notuje się gatunki zarówno słodkowodne: płoć, szczupak, okoń, dwuśrodowiskowe troć i sieję, jak i gatunki morskie: iglicznia i wężynka. Cechą charakterystyczną siedliska jest występowanie w jego strefie brzegowej szuwaru trzcinowego, który spełnia istotną rolę w stabilizacji brzegów, stanowi potencjalne miejsca tarliskowe dla ryb fitofilnych oraz schronienia dla awifauny. Ponadto jest naturalnym buforem dla dopływających z lądu zanieczyszczeń. Naturalnie szuwar przybrzeżny składa się z sitowca nadmorskiego, oczeretu tabernemontana, oraz trzciny pospolitej (Michałek i Kruk-Dowgiałło 2014).

Od połowy lat 70. XX wieku stan Zalewu Puckiego i Zatoki Puckiej zewnętrznej uległ znacznemu pogorszeniu, między innymi na skutek zbyt dużego wieloletniego spływu substancji biogenicznych z lądu (Kruk-Dowgiałło i Szaniawska 2008). Akweny te były i są obecnie najczęściej badanymi akwenami w polskich obszarach morskich.

W 2017 roku Instytut Morski w Gdańsku przeprowadzi badania w ramach projektu pn.” Pilotażowy monitoring morskich siedlisk i gatunków chronionych w latach 2015-2018”, w wyniku których dokonana zostanie ocena stanu zachowania tego siedliska.

Literatura

1. Ecosystem approach to marine spatial planning – Polish marine areas and the Natura 2000 network (Przyrodnicze uwarunkowania planowania przestrzennego w polskich obszarach morskich z uwzględnieniem sieci Natura 2000). 2004-2009. EEA Grants – project supported by a grant from Iceland, Lichtenstein and Norway through the EEA Financial Mechanism, koordynator: Instytut Oceanologii PAN Sopot.
2. Kruk-Dowgiałło L. (red.) 2000. Przyrodnicza waloryzacja morskich części obszarów chronionych HELCOM BSPA województwa pomorskiego. Tom 3 pt. „Nadmorski Park Krajobrazowy”. CRANGON 7, CBM PAN w Gdyni, ISBN 83-906449-5-9, 186 s.
3. Kruk-Dowgiałło L., Brzeska P. 2009. Wpływ prac czerpalnych na florę denną Zatoki Puckiej i propozycje działań naprawczych. [w:] Program rekultywacji wyrobisk w Zatoce Puckiej. Przyrodnicze podstawy i uwarunkowania. (Red.) L. Kruk-Dowgiałło i R. Opioła, Wyd. Instytutu Morskiego w Gdańsku, ISBN 978-83-85780-98-4 Gdańsk, 187-208.
4. >Kruk-Dowgiałło L., Szaniawska A. 2008. Gulf of Gdańsk and Puck Bay. Part. II.B Eastern Baltic Coast [w:] Ecology of Baltic Coastal Waters. Ecological Studies 197. (Red.) U. Schewier, Sprinter-Verlag Berlin Heidelberg:139-162.
5. Michałek M., Kruk-Dowgiałło L. (red.) 2014. Program zarządzania dla rejonu Zatoka Pucka. Praca zbiorowa. Wykonano na zlecenie Urzędu Morskiego w Gdyni w ramach Zadania pn.: Opracowanie projektów planów ochrony obszarów Natura 2000 w rejonie Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. WW IM w Gdańsku Nr 6855, 396 s.
6. Osowiecki A., Krzymiński W., Nowicki W., Kruk-Dowgiałło L., Błeńska M., Brzeska P., Michałek-Pogorzelska M., Dubiński M., Łysiak-Pastuszak E., Góralski J., Chojnacki W., Marcinkow A., Kazała P. 2009 a. Opracowanie metodyki badania i klasyfikacji elementów biologicznych w procedurze oceny stanu ekologicznego jednolitych części morskich wód przejściowych i przybrzeżnych wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym. Sprawozdanie z etapu II., 238 s.
7. Osowiecki A., Błeńska M., Michałek-Pogorzelska M. 2009 b. Ocena jakości ekologicznej wyrobisk i rejonu ich lokalizacji w Zatoce Puckiej na podstawie zoobentosu [w:] Program rekultywacji wyrobisk w Zatoce Puckiej. Przyrodnicze podstawy i uwarunkowania. (Red.) L. Kruk-Dowgiałło i R. Opioła, Wyd. Instytutu Morskiego w Gdańsku, s. 209-231.
8. PMŚ 2008-2015. Dane zebrane w ramach realizacji Państwowego Monitoringu Środowiska w latach 2008-2015.
9. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej roślin, Dz.U. 2014 poz. 1409.
10. SDF obszaru PLH220032 Zatoka Pucka i Półwysep Helski, 10.2013.
11. Warzocha J. 2004. Duże płytkie zatoki. [w:] J. Herbich (red.) Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny Ministerstwo Środowiska, Warszawa, t. 1, 54-60.

Siedlisko przyrodnicze 1150 stanowią „przybrzeżne płytkie zbiorniki wód słonawych o zmiennym zasoleniu, całkowicie lub częściowo odizolowane od morza” (Zalewska-Gałosz 2010, Interpretation manual… 2013). Kryterium odróżniające je od siedliska 1160 (duże, płytkie zatoki) ma charakter umowny, jest nim wielkość przepływu wód rzecznych oraz wymiany z wodami morskimi (op.cit.). Umowne jest także w niektórych przypadkach rozgraniczenie siedliska 1150 od siedliska 1130 (ujścia rzek). Według zapisów „Interpretation manual…” (2013) zbiornik zaliczyć można do siedliska, o ile, poza wymienionymi wcześniej kryteriami, ma nadal (przynajmniej okresowo) kontakt z wodami morskimi lub też został odcięty od morza „bardzo niedawno”. W świetle tych definicji o przynależności obiektu do siedliska, nie powinno stanowić kryterium genetyczne, zawarte w definicji podanej w „Poradniku ochrony siedlisk i gatunków” (Nagengast i Warzocha 2004) według której siedlisko stanowi „przybrzeżna część morza (zatoka) powstała w wyniku odcięcia mierzeją od otwartego morza”.

Zbiorniki wodne zaliczane do siedliska 1150 cechują się stosunkowo dużym wpływem wód słodkich, a niewielkim morskich oraz dominacją gatunków słodkowodnych. Ich zasolenie jest zmienne, przynajmniej okresowo mieszczące się w zakresie typowym dla wód słonawych. Są one w większości duże i płytkie, a w związku z tym polimiktyczne. Ich wody są eutroficzne, cechują się słabą przezroczystością i dobrym natlenieniem w całym profilu głębokości. Fitoplankton jest bogaty, zdominowany przez słodkowodne gatunki zielenic, sinic i okrzemek. Roślinność podwodna najczęściej skąpo wykształcona i zdominowana jest przez pospolite słodkowodne gatunki wód eutroficznych (m.in. rdestnice Potamogeton sp., wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum) tworzące typowe dla siebie, aczkolwiek często mało zwarte fitocenozy. Znacznie rzadszym elementem roślinności w tej grupie zbiorników są ramienice Characeae i tworzone przez nie fitocenozy (tzw. „łąki ramienicowe”). Roślinność szuwarowa wykształcona jest w postaci rozległych i zwartych fitocenoz. Najczęstszymi jej elementami są szuwary trzcinowe (zespół Phragmitetum australis) i oczeretowe (zespół Scirpetum lacustris), częste są także inne zbiorowiska ze związku Phragmition, a także fitocenozy ze związku Magnocaricion. Nymfeidy reprezentowane są m.in. przez grążela żółtego Nuphar lutea, grzybienie białe Nymphaea alba, grzybieńczyk wodny Limnanthemum nymphoides. Rośliny te tworzą własne fitocenozy, w szczególności w miejscach osłoniętych przed falowaniem, stanowią także element fitocenoz szuwarowych. Nieczęstym składnikiem roślinności są zbiorowiska halofilne: zbiorowisko z zamętnicą błotną z podgatunku Zannichellia palustris ssp. pedicellata czy szuwar sitowca nadmorskiego Scirpetum maritimi.

Skład zoobentosu zależny jest od typu podłoża, istotnymi jego składnikami są skąposzczety (Oligochaeta) i ochotkowate (Chironomidae), a spośród mięczaków małże (Bivalvia). Stałym składnikiem ichtiofauny są gatunki słodkowodne (głównie karpiowate), gatunki dwuśrodowiskowe i morskie reprezentowane są zazwyczaj nielicznie (Nagengast i Warzocha 2004).

W obrębie siedliska wyróżnione są dwa podtypy:

1150-1 Zalewy

1150-2 Jeziora przybrzeżne

Ich szczegółową charakterystykę podają Nagengast i Warzocha (2004). Do podtypu 1150-1 zalicza się Zalew Wiślany i Zalew Szczeciński (z Zalewem Kamieńskim), natomiast do podtypu 1150-2 następujące jeziora przybrzeżne: Bukowo, Dołgie Małe, Dołgie Wielkie, Gardno, Jamno, Kopań, Koprowo, Liwia Łuża, Łebsko, Resko, Sarbsko, Wicko (Zalewska-Gałosz 2010).

<p.W świetle przedstawionej na początku definicji siedliska oraz zróżnicowania polskich jezior przybrzeżnych pod względem ich powiązań z wodami morskimi (por. Cieśliński 2011) wskazana jest weryfikacja reprezentatywności części wymienionych jezior jako siedliska 1150. Niewątpliwie, w pełni reprezentatywne dla siedliska są jeziora Resko Przymorskie, Bukowo i Łebsko, cechujące się stale znacznym zasoleniem, posiadające drożne, o znacznej przepustowości powierzchniowe połączenie z morzem i zaliczone przez Cieślińskiego (op. cit.) do lagun. Reprezentatywne dla siedliska są także zbiorniki zaliczone w cytowanej powyżej klasyfikacji do jezior przybrzeżnych o wodach okresowo słonawych, tj. Jamno i Gardno. Natomiast za słabo reprezentatywne dla siedliska należałoby uznać zbiorniki zaliczone przez Cieslińskiego (2011) do jezior przybrzeżnych o wodach słodkich. Są to jeziora Wicko, Kopań i Sarbskie.

Jeziora Dołgie Małe oraz Dołgie Wielkie, jako obecnie izolowane od wód morskich i mające zarówno pod względem hydrochemicznym jak i biocenotycznym cechy ekosystemów słodkowodnych, proponuje się wyłączyć z listy obiektów stanowiących siedlisko 1150. Podobnie, cech siedliska nie wykazuje dawna zatoka jeziora Gardno (tzw. Północna Zatoka, Jezioro Smołdzińskie), stanowiąca obecnie niezależny zbiornik, mający jedynie okresowe połączenie z Jeziorem Gardno (Ciesliński 2011) i wykazujący cechy siedliska 3150 (starorzecza i naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne, Bociąg i in. 2014).

Poza omówionymi jeziorami, zaliczonymi do siedliska 1150 przez autorów metodyki monitoringu PMŚ (Zalewska-Gałosz 2010), dyskusji można by poddać przynależność do siedliska kilku innych zbiorników wodnych pozostających pod wpływem wód morskich. Są to:

- jezioro Modła; wymienione w opracowaniu Cieślińskiego (2011) jako jezioro przybrzeżne o wodach słodkich, współcześnie bez zidentyfikowanego wpływu wód morskich (Cieśliński i in. 2009), w planie zadań ochronnych obszaru Natura 2000 Przymorskie Błota zakwalifikowane do siedliska 3150 (D. U. Woj. Zach-pom. 23.09.2014 r., poz. 3620).

- zbiorniki wodne w rejonie ujścia Wisły Śmiałej i Przekopu (m.in. Ptasi Raj, Karaś, Mikoszewskie); według klasyfikacji Cieślińskiego (2011) jeziora przymorskie, powiązane z wodami morskimi przez zasilanie podziemne, zakwalifikowane do siedliska 1130 w trakcie prac nad opracowaniem planu ochrony obszaru Natura 2000 Ujście Wisły (Michałek i Kruk-Dowgiałło 2014).

W obu przypadkach słuszna wydaje się diagnoza postawiona przy opracowywaniu planów ochrony.

Stan zbadania krajowych zasobów siedliska 1150 w kraju jest dobry. W pełni rozpoznana jest specyfika hydrologiczna i hydrochemiczna obiektów, znana jest także, co najmniej częściowo, specyfika biocenotyczna większości z nich. Wszystkie obiekty zaliczane do siedliska objęte zostały PMŚ i mają wykonaną ocenę stanu ochrony. Stan ten na większości stanowisk oceniony został jako niezadowalający (ocena ogólna U1, Zalewska-Gałosz 2013). Głównymi zagrożeniami, jakie zidentyfikowano dla siedliska są: eutrofizacja (naturalna), zanieczyszczenie wód powierzchniowych (limnicznych, lądowych, morskich i słonawych) oraz rybołówstwo i zbieranie zasobów wodnych. Pośród oddziaływań nieodbijających się niekorzystnie na siedlisku wymieniono: infrastrukturę sportową i rekreacyjną, sporty i różne formy czynnego wypoczynku rekreacji, uprawiane w plenerze (na części stanowisk) oraz pirsy/ przystanie turystyczne lub mola; op. cit.).

Po analizie definicji siedliska oraz specyfiki hydrologicznej i hydrochemicznej oraz biocenotycznej zbiorników wodnych do niego zaliczanych dotychczas oraz innych zbiorników mogących spełniać jego kryteria, proponuje się ostatecznie zaliczyć do siedliska jeziora: Bukowo, Gardno, Jamno, Kopań, Koprowo, Liwia Łuża, Łebsko, Resko Przymorskie, Sarbsko, Wicko oraz Zalew Kamieński, Zalew Szczeciński i Zalew Wiślany.Monitoringiem proponuje się objąć obiekty w pełni reprezentatywne dla siedliska, tj. wymienione zalewy oraz jeziora Bukowo, Gardno, Jamno, Łebsko, Resko Przymorskie.

W 2016 roku Instytut Morski w Gdańsku przeprowadził badania w ramach projektu pn.” Pilotażowy monitoring morskich siedlisk i gatunków chronionych w latach 2015-2018”, w wyniku których dokonana zostanie ocena stanu zachowania tego siedliska.

Literatura

1. Bociąg K., Gos K. Lazarus M. Ćwiklińska P., Pełechata P, Chmara R. 2014. Materiały do dokumentacji planu ochrony dla Słowińskiego Parku Narodowego. Gdańsk, Poznań. mscr.
2. Cieśliński R. 2011. Geograficzne uwarunkowania zmienności hydrochemicznej jezior wybrzeża południowego Bałtyku, Wyd. UG, Gdańsk, 225 s.
3. Cieśliński R., Bogdanowicz R., Drwal J. 2009. The impact of seawater intrusions on water quality in small coastal freshwater basins, Technical Documents in Hydrology, No 84, International Hydrological Programme – VII, UNESCO, Paris: 69–74.
4. Interpretation manual of European Union Habitats 2013. EUROPEAN COMMISSION DG ENVIRONMENT Nature ENV B.3, EUR 28, April 2013, 144 s.
5. Michałek, M., Kruk-Dowgiałło, L. (red.) 2014. Program zarządzania dla rejonu Ujście Wisły. Praca zbiorowa. Wykonano na zlecenie Urzędu Morskiego w Gdyni w ramach Zadania pn.: Opracowanie projektów planów ochrony obszarów Natura 2000 w rejonie Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. WW IM w Gdańsku Nr 6854, 224 s.
6. Nagengast B., Warzocha J. 2004. Zalewy i jeziora przymorskie (laguny). [w:] Herbich J. (red.). Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków NATURA 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 1, 37-53.
7. Zalewska-Gałosz J. 2010. Zalewy i jeziora przymorskie (laguny) [w:] Mróz W. (red.) Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część I. GIOŚ, Warszawa, 32-58.

Siedlisko 1130 zgodnie z definicją Warzochy (2004) „jest to dolna część biegu rzeki ograniczona granicą wód słonawych i podlegająca działaniu pływów”.

W polskich warunkach należy mówić o siedlisku „ujścia rzek” i takiego pojęcia używano w dalszej części niniejszego opracowania. Siedliskiem jest ujściowy odcinek dolnego biegu rzeki uchodzącej do morza, ograniczony od strony lądu zasięgiem cofki spowodowanej wezbraniem sztormowym (Bajkiewicz-Grabowska i Mikulski 1993). Od strony morza granicę stanowi obrys najdalej wysuniętych elementów morfologicznych delty budowanych z materiału transportowanego przez rzekę (łachy, mielizny). W przypadku braku form morfologicznych budowanych przez rzekę, za granicę odmorską należy przyjąć linię umowną, to jest odcinek linii prostej łączący punkty średniej z wielolecia izohipsy „0” brzegu morskiego, które położone są po obu stronach koryta w ujściu rzeki. W przypadku ujściowych odcinków rzek, w których oddziaływanie wód morskich wykracza poza zasięg ich koryta obszar siedliska należy powiększyć o tereny przyległe. Pozostaje to w zgodności z definicją zasięgu siedliska 1130 w Interpretation Manual of European Union Habitats, która mówi (tłum. z ang.), że „ujście rzeki tworzy jednostkę ekologiczną łącznie z otaczającymi je typami lądowych siedlisk przybrzeżnych”(Michałek i Kruk-Dowgiałło 2014).

W Polsce najbardziej złożone ujścia do morza tworzą Odra i Wisła (Warzocha 2004). Ujścia rzek uchodzących do morza są w większości uregulowane i obudowane. Dotyczy to zwłaszcza tych rzek, w których ujściach pobudowano porty. Do takich uregulowanych cieków należą: Rega płynąca do morza umocnionym drewnianymi ostrogami przekopem, Parsęta, Wieprza, Słupia, Łeba, a przede wszystkim Wisła (Warzocha 2004).

Zgodnie z literaturą, kryterium siedliska 1130 związanego z obszarami morskimi spełniają ujściowe odcinki: dopływów Zalewu Wiślanego: Wisła Królewiecka, Szkarpawa, Nogat i Elbląg, dopływów Zatoki Gdańskiej: Wisła Przekop i Wisła Śmiała, dopływów Zatoki Puckiej: Gizdepka, Reda z Zagórską Strugą, dopływów otwartego morza: Piaśnica, Łeba, Słupia, Wieprza, Kanał Szczuczy, Czerwona, Rega, Kanał Resko, Kanał Liwka, Parsęta i Dziwna.

W 2017 roku Instytut Morski w Gdańsku przeprowadzi badania w ramach projektu pn.” Pilotażowy monitoring morskich siedlisk i gatunków chronionych w latach 2015-2018”, w wyniku których dokonana zostanie ocena stanu zachowania tego siedliska.

Literatura

1. Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z. 1993. Hydrologia ogólna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, ISBN 8301112662.
2. Interpretation manual of European Union Habitats 2013. EUROPEAN COMMISSION DG ENVIRONMENT Nature ENV B.3, EUR 28, April 2013, 144 s.
3. Michałek M., Kruk-Dowgiałło L. (red.) 2014. Zbiorcze sprawozdanie z analizy dostępnych danych i przeprowadzonych inwentaryzacji przyrodniczych (zebranie i analiza wyników inwentaryzacji, materiałów niepublikowanych i opracowań publikowanych, przydatnych do sporządzenia projektów planów) Ostoja w Ujściu Wisły (PLH220004). Projekt rozporządzenia Ministra Środowiska ws. planu ochrony obszaru PLH220004.
4. Warzocha J. 2004. Ujścia rzek (estuaria). [w:] J. Herbich (red.) Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny Ministerstwo Środowiska, Warszawa, t. 1, 31-36.

Piaszczyste ławice podmorskie (1110), zgodnie z definicją Warzochy (2004), to „piaszczyste ławice w sublitoralu, stale zanurzone pod wodą”. Są one podłużnymi, zaokrąglonymi lub o nieregularnym ukształtowaniu płyciznami, stale zanurzonymi pod wodą i w większości przypadków otoczone głębszą wodą. Zbudowane są głównie z osadów piaszczystych, jednak mogą występować również osady o większym (głazy i otoczaki) lub mniejszym (muły) uziarnieniu. Ławice, na których osady piaszczyste występują na dnie twardym, uznawane są za ławice piaszczyste wówczas, gdy bytujące zespoły fauny dennej są zależne od piasku, a nie występującego pod nim dna kamienistego. Umowną granicą siedliska 1110 jest izobata 20 m (Interpretation manual ... 2013). Najczęściej w obrębie siedliska brak jest roślinności dennej, z wyjątkiem glonów porastających leżące na piasku pojedyncze otoczaki lub agregacje omułka zalegające na dnie. Charakterystyczne są natomiast zespoły bezkręgowców dennych o dużej różnorodności z typowymi gatunkami dla całego piaszczystego dna sublitoralu, takimi jak: Bathyporeia pilosa, Pygosio elegans, Cerastoderma glaucum (Warzocha 2004).

Siedlisko 1110 charakteryzuje się dużym stopniem naturalności. Stosunkowo niewielka głębokość i ekspozycja na działanie falowania zapobiega depozycji materii organicznej. Oddalenie od lądowych źródeł zanieczyszczeń pozwala na zachowanie naturalnych warunków dla zespołów fauny dennej.

W polskich obszarach morskich kryteria siedliska 1110 spełniają: Ławica Odrzana i przeważająca część Ławicy Słupskiej (Warzocha 2004). Za siedlisko 1110 ponadto uznać należy Ławicę Środkową (Łomniewski i in. 1975), (rys. 23).

Ławica Odrzana (Odrzańska) znajduje się w centralnej części Zatoki Pomorskiej (współrzędne geograficzne punktu środkowego stanowiska 14°25,195’E 54°19,118’N) i stanowi piaszczystą, litoralną płyciznę ograniczoną izobatą 10 m. Jej średnia głębokość wynosi 7-8 m, w najpłytszym miejscu około 5 m. Szerokość Ławicy mierzona od zachodniego do wschodniego krańca liczy około 25 km, natomiast jej długość wynosi około 35 km. W obrębie polskiej strefy ekonomicznej znajduje się wschodni fragment tego obszaru stanowiący około 19% obszaru całej Ławicy. Ławica Odrzana zlokalizowana jest w północno-zachodniej części dwóch obszarów Natura 2000 - Ostoi na Zatoce Pomorskiej (PLH990002), stanowiąc 25% jej powierzchni oraz Zatoki Pomorskiej PLB990003 (Ławicki i in. 2012, SDF obszaru PLH990002, SDF obszaru PLB990003). Ławica Odrzana zbudowana jest ze zróżnicowanych osadów piaszczystych oraz drobnego, średniego i grubego piasku. Dotychczas nie zostało udokumentowane występowanie makrofitów na Ławicy Odrzanej. Stosunkowo różnorodne są natomiast zespoły bezkręgowców dennych. Stwierdzono występowanie około 21 gatunków, reprezentowanych głównie przez obunogi Bathyporeia pilosa, małże Mya arenaria, Cerastoderma glaucum, Macoma balthica i ślimaki Hydrobia ulvae. Licznie występują ponadto wieloszczety Pygospio elegans i Hediste diversicolor (Zetller i Gosselck 2006, Ławicki i in. 2012). Ryby są reprezentowane przez płastugi (stornia), śledzie, szproty i łososie (Warzocha 2004).

Ławica Słupska położona jest w centralnej części polskich obszarów morskich, około 25 MM na północ od Ustki (współrzędne geograficzne punktu środkowego stanowiska 16°42,068’E 54°56,344’N). Umowną granicę Ławicy Słupskiej stanowi izobata 20 m (Warzocha 2004). Siedlisko 1110 stanowi 20% powierzchni obszaru Natura 2000 – Ławica Słupska PLC990001 (SDF obszaru PLC990001). Ławica Słupska pokryta jest zwartym piaszczysto-żwirowym osadem, z wyspowo występującymi kamieniami i głazami polodowcowymi (siedlisko 1170 – rafy). Piaszczyste dno Ławicy Słupskiej pozbawione jest roślinności dennej. Glony występują jedynie w części kamienistej Ławicy Słupskiej na tzw. „głazowisku Ławicy Słupskiej”. Na piaszczystym dnie zalegają agregacje Mytilus trossulus (Jakusik i in. 2013). Zespół makrofauny dennej stanowią ponadto typowe dla płytkiego, piaszczystego dna gatunki, głównie Cerastoderma glaucum, Pygospio elegans oraz Macoma balthica (Kruk-Dowgiałło i in. 2011).

Ławica Środkowa jest największą bałtycką ławicą o powierzchni około 33310 ha, podwodną równiną akumulacyjno-abrazyjną. W polskich obszarach morskich znajduje się jej niewielka południowa część (zwana Południową Ławicą Środkową) stanowiąca około 19% obszaru całej Ławicy. Otoczona jest Basenem Bornholmskim, Wschodnim Basenem Gotlandzkim oraz od południa Rynną Słupską (współrzędne geograficzne punktu środkowego stanowiska 17°24,219’E 55°39,139’N). W porównaniu z pozostałymi polskimi ławicami (Ławicą Słupską i Ławicą Odrzaną), jest to obszar stosunkowo głęboki, o minimalnych głębokościach około 13-14 m. Rejon Południowej Ławicy Środkowej należy do jednych z najsłabiej rozpoznanych pod kątem biologicznym obszarów Bałtyku Południowego. Ławica leży poza rejonem badań monitoringowych prowadzonych w ramach systemu Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ) (Zaucha i Matczak 2011).

W 2016 roku Instytut Morski w Gdańsku przeprowadzi badania w ramach projektu pn.” Pilotażowy monitoring morskich siedlisk i gatunków chronionych w latach 2015-2018”, w wyniku których dokonana zostanie ocena stanu zachowania tego siedliska.

Literatura

1. Interpretation manual of European Union Habitats 2013. EUROPEAN COMMISSION DG ENVIRONMENT Nature ENV B.3, EUR 28, April 2013, 144 s.
2. Jakusik E., Krzymiński W., Łysiak-Pastuszak E., Zalewska T. (red.) 2013. Bałtyk Południowy w 2012 roku. Charakterystyka wybranych elementów środowiska. Wydawnictwo IMGW-PIB, Warszawa, 196 s.
3. Kruk-Dowgiałło L., Kramarska R., Gajewski J. (red.) 2011. Siedliska przyrodnicze polskiej strefy Bałtyku: Głazowisko Ławicy Słupskiej. Instytut Morski w Gdańsku, Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy. Gdańsk – Warszawa, ISBN 978-83-62438-09-9, 43 s. + 14 map (mapy 2, 3, 4 w skali 1:25 000; 1, 5–14 w skali 1:50 000).
4. Ławicki Ł., Guentzel S., Wysocki D. (red.) 2012. Wyniki inwentaryzacji przyrodniczej dla: obszaru specjalnej ochrony ptaków Zatoka Pomorska PLB990003, obszaru specjalnej ochrony siedlisk Ostoja na Zatoce Pomorskiej PLH990002. Praca zbiorowa wykonana w ramach projektu nr POIS.05.03.00-00-280/10 pn. „Projekty planów ochrony 5 ostoi Natura 2000 wyznaczonych na obszarach morskich w województwie zachodniopomorskim”, 88 s.
5. Łomniewski K., Mańkowski W., Zaleski J. 1975. Morze Bałtyckie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 507 s.
6. SDF obszaru PLB990003 Zatoka Pomorska, 10.2013.
7. SDF obszaru PLC990001 Ławica Słupska, 10.2013.
8. SDF obszaru PLH990002 Ostoja na Zatoce Pomorskiej, 10.2013.
9. Warzocha J. 2004. Piaszczyste ławice podmorskie. [w:] J. Herbich (red.) Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, t. 1, 27-30.
10. Zaucha J., Matczak M. 2011. Developing a Pilot Maritime Spatial Plan for the Southern Middle Bank. BaltSeaPlan Report No 10. 79 s.
11. Zettler M.L., Gosselck F. 2006. Benthic assessment of marine areas of particular ecological importance within the German Baltic Sea EEZ, Progress in Marine Conservation in Europe, Chapter 8, 141-156.

Siedlisko rafy (1170),

zgodnie z definicją, to „zanurzone pod wodą i wyniesione ponad otaczające dno morskie, skaliste podłoże w strefie sublitoralu” (Warzocha 2004). Siedlisko charakteryzuje się wysoką różnorodnością taksonomiczną roślin i zwierząt, rozmieszczonych strefowo, zależnie od głębokości. W polskich obszarach morskich rafy nie mają charakteru skalistego, ale kamienisty, tj. utworzone są z otoczaków oraz głazów i usytuowane są w strefie litoralu (Interpretation manual 2013). Charakterystycznymi dla siedliska 1170 gatunkami zespołu poroślowego są makroglony – składnik fitobentosu, głównie krasnorosty: Polysiphonia fucoides, objęte ochroną gatunkową Furcellaria lumbricalis, Ceramium diaphanum (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. 2014 poz. 1409)) oraz bezkręgowce denne, między innymi: omułek Mytilus trossulus oraz obunogi z rodzaju Gammarus (Warzocha 2004, Osowiecki i Kruk-Dowgiałło 2006a, Osowiecki i Żmudziński 2000, Kruk-Dowgiałło i in. 2009, Kruk-Dowgiałło i in. 2011, dane Państwowego Monitoringu Środowiska 2008-2015). Dotychczas, w polskich obszarach morskich zidentyfikowano trzy rejony występowania siedliska 1170, a mianowicie na Ławicy Słupskiej – tzw. „głazowisko Ławicy Słupskiej” (Warzocha 2014, SDF obszaru PLC990001), w pobliżu nadbrzeżnej miejscowości Rowy – tzw. „głazowisko Rowy” (SDF obszaru PLH220023, Osowiecki i Kruk-Dowgiałło 2006a) oraz w Zatoce Gdańskiej, w pobliżu Klifu Orłowskiego – naturalne rafy kamienne (SDF obszaru PLH220105, Osowiecki i Żmudziński 2000) oraz sztuczne rafy, wykonane z naturalnego kamienia, tzw. progi podwodne, utworzone w 2006 roku celem ochrony brzegu (Kruk-Dowgiałło i in. 2009)

Głazowisko Ławicy Słupskiej

obejmuje północno-zachodnią część Ławicy Słupskiej (współrzędne geograficzne punktu środkowego stanowiska: 16°35,126’E; 54°58,271’N), zlokalizowaną w zakresie głębokości 8–20 m, około 46 km na północ od miejscowości nadbrzeżnej Ustka.

Powierzchnia głazowiska wynosi 111,3 km² i stanowi około 14% powierzchni całego obszaru chronionego Natura 2000 – Ławica Słupska PLC990001 (SDF obszaru PLC990001). Rzeźba dna jest bardzo urozmaicona, wyróżniająca obszar głazowiska spośród innych rejonów południowego Bałtyku.

Charakterystycznym elementem morfologicznym są ciągi wzniesień zbudowane przeważnie z bloków skalnych i głazów, odpornych na erozję (Kruk-Dowgiałło i in. 2011). Twarde dno oraz stosunkowo duża przezroczystość wody stwarzają dogodne warunki rozwoju różnorodnych gatunkowo zespołów bentosowych, wśród których występują cenne przyrodniczo w ekosystemie morskim tzw. gatunki siedliskotwórcze (Andrulewicz i in. 2004, Warzocha 2004, Kruk-Dowgiałło i in. 2011). Należą do nich gatunki krasnorostów Furcellaria lumbricalis, Ceramium diaphanum i Polysiphonia fucoides oraz małże Mytlius trossulus.

W wielu miejscach głazowiska Ławicy Słupskiej rozwijają się gatunki makroglonów rzadkie nie tylko w polskich obszarach morskich, np. Coccotylus truncatus, Desmarestia viridis, Rhodomela confervoides, ale także w skali całego Bałtyku Właściwego, np. Delesseria sanguinea (Kruk-Dowgiałło i in. 2011, PMŚ 2008-2015).

Głazowisko od wielu lat było przedmiotem zainteresowania naukowców, którzy stosowali różne zakresy i metody badań biologicznych tego siedliska (Demel i Mańkowski 1951, Demel i Mulicki 1954, Warzocha 1980, Okołotowicz 1991, Andrulewicz i in. 2004). Największy obszar głazowiska – 100 km² został przebadany w 2007 roku. Zastosowano wówczas metodę mapowania siedlisk morskich, wydzielono siedliska na poziomie 3 i 5 klasyfikacji EUNIS i po raz pierwszy oceniono jego walory przyrodnicze (Kruk-Dowgiałło i in. 2011). Od 2008 roku na głazowisku realizowany jest Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) w zakresie fitobentosu. W 2016 roku przeprowadzone zostały badania w ramach projektu pn. ”Pilotażowy monitoring morskich siedlisk i gatunków chronionych w latach 2015-2018”, w wyniku których dokonana zostanie ocena stanu zachowania tego siedliska.

Głazowisko Rowy

usytuowane jest w strefie przybrzeżnej środkowego wybrzeża Polski, na głębokości od 2 do 18 m, około 1,5 km na północ od miejscowości Rowy (współrzędne geograficzne punktu środkowego stanowiska: 17°02,810’E; 54°40,900’N). Miejscowość położona jest po obu stronach ujścia rzeki Łupawy, przepływającej przez jezioro Gardno. Głazowisko Rowy leży w sąsiedztwie Słowińskiego Parku Narodowego, objęte jest ochroną w ramach sieci Natura 2000 w formie obszaru PLH220023 Ostoja Słowińska i obszaru PLB990002 Przybrzeżne wody Bałtyku (SDF obszaru PLH220023). Siedlisko stanowi obszar platformy abrazyjnej z licznymi głazami i polami otoczaków tworzącymi zwarty bruk abrazyjny. Niektóre zalegające na dnie głazy mają średnicę dochodzącą do 4m i wystają ponad dnem nawet do 2m. Na powierzchni dna kamienistego rozwijają się bogate gatunkowo i obfite ilościowo zespoły organizmów bentosowych. Dominują gatunki makroglonów, przede wszystkim krasnorostów, takich jak Polysiphonia fucoides i Furcellaria lumbricalis, sporadycznie występują gatunki rzadkie w polskich obszarach morskich takie jak brunatnica Sphacelaria cirrosa i objęty ochroną gatunkową krasnorost Ceramium tenuicorne (Osowiecki i Kruk-Dowgiałło 2006, Kruk-Dowgiałło i in. 2008, Brzeska 2009, PMŚ 2010-2015). Makrozoobentos stwierdzony w rejonie głazowiska Rowy, na tle innych rejonów w strefie przybrzeżnej otwartego wybrzeża polskiego Bałtyku, uznać należy za wyjątkowo bogaty pod względem różnorodności taksonomicznej oraz jego obfitości. Stwierdzono występowanie 23 gatunków oraz nieoznaczone do gatunku osobniki reprezentujące gromady Oligochaeta i Nemertinea oraz larwy owadów (Osowiecki i Kruk-Dowgiałło 2006a).

Głazowisko to zostało zidentyfikowane w 1996 roku w trakcie badań prowadzonych w zakresie waloryzacji przyrodniczej morskich obszarów chronionych (Kruk-Dowgiałło 2000). Kolejne badania miały na celu ocenę jego różnorodności biologicznej. Zastosowano tu po raz pierwszy w polskich obszarach morskich metodę mapowania siedlisk, polegającą na połączeniu wyników badań hydroakustycznych (mapy batymetryczne i sonarowe) z wynikami badań biologicznych (Osowiecki i Kruk-Dowgiałło 2006a i b, 2007). Od 2010 roku realizowany jest na głazowisku Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ), w zakresie fitobentosu. W 2016 roku przeprowadzone zostały badania w ramach projektu pn.” Pilotażowy monitoring morskich siedlisk i gatunków chronionych w latach 2015-2018, w wyniku których dokonana zostanie ocena stanu zachowania tego siedliska.

Rafy kamienne w Zatoce Gdańskiej

położone są w strefie przybrzeżnej u podnóża Klifu Orłowskiego objętego ochroną w formie rezerwatu przyrody Kępa Redłowska w Gdyni. W wyniku działalności fal, erozji ulega nie tylko urwisko nadmorskie, ale również przybrzeżny pas dna morskiego. Jest to niezwykle dynamiczny i zróżnicowany obszar dna morskiego, gdzie wśród dna piaszczystego występują liczne zwałowiska otoczaków i głazów, a nawet wychodnie węgla brunatnego (Osowiecki i Żmudziński 2000). Rejon przy Klifie Orłowskim objęty jest ochroną w ramach sieci Natura 2000 PLH220105 Klify i Rafy Kamienne Orłowa (SDF obszaru PLH220105) oraz PLB220005 Zatoka Pucka. Zgodnie z SDF obszaru PLH220105 siedlisko to zajmuje powierzchnię 78,29 ha.

Rafy naturalne, powstałe w wyniku erozji klifu nadmorskiego, znajdują się w zakresie głębokości 1–8 m (współrzędne geograficzne punktu środkowego stanowiska: 18°34,273’E; 54°29,093’N). W strefie płytszej do 2 m głębokości porośnięte są makroglonami, głównie zielenicami z rodzaju Ulva i Cladophora, głębiej wypierane są przez krasnorosty, zwłaszcza Polysiphonia fucoides. Miejscami otoczaki porasta także rzadko spotykana w polskich wodach morskich brunatnica Protohalopteris radicans i objęty ochroną krasnorost Furcellaria lumbricalis (Kruk-Dowgiałło i in. 2009, PMŚ 2000-2015). Zespołom zwierząt trwale przytwierdzonych do twardego, kamiennego podłoża (omułek, pąkla, mszywioły) towarzyszą zawsze liczne drobne skorupiaki (Osowiecki i Żmudziński 2000, Kruk-Dowgiałło i in. 2009).

W bliskim sąsiedztwie naturalnych raf, zlokalizowane są trzy progi podwodne (o długości około 70 m każdy) zbudowane z naturalnych kamieni, które w odróżnieniu od kamieni naturalnie rozmieszczonych na dnie, tworzą zwartą, przestrzenną konstrukcję posadowioną na głębokości około 3 m (współrzędne geograficzne punktu środkowego stanowiska: 18°34,163’E; 54°28,997’N). Łącznie zajmującą 0,39 ha dna (Kruk-Dowgiałło i in. 2009). Progi podwodne, przyjmując definicję Dyrektywy Siedliskowej UE, należy uznać za sztuczną rafę (Interpretation manual 2013), na której rozwijające się makroglony są czynnikiem deeutrofizacji wód, źródłem tlenu i pokarmu dla zwierząt roślinożernych, substratem do składania ikry, a także schronieniem dla ryb. Badania monitoringowe wykonane w latach 2007–2009 (Brzeska i in. 2009) na powierzchni progów wykazały bujnie rozwijającą się na ścianach progów florę i faunę poroślową analogiczną pod względem składu jakościowo-ilościowego do tych występujących na rafie naturalnej.

Na wyjątkowe walory przyrodnicze głazowiska w rejonie Klifu Orłowskiego zwrócono uwagę już w 1992 roku, kiedy to rozpoczęto badania zoobentosu, a kontynuowano je w latach 1996 i 1997 również w zakresie fitobentosu (Osowiecki i Żmudziński 2000). Propozycję objęcia ochroną rezerwatową wraz z wyznaczeniem granic siedliska oraz z dokładnym opisem jego walorów przyrodniczych przesłano do Ministerstwa Środowiska w 1998 roku (Czeczatka i in. 1998, Osowiecki i Żmudziński 2000). Od 2000 roku realizowany jest na głazowisku Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ), w zakresie fitobentosu.

W 2016 roku Instytut Morski w Gdańsku przeprowadził badania w ramach projektu pn.” Pilotażowy monitoring morskich siedlisk i gatunków chronionych w latach 2015-2018”, w wyniku których dokonana zostanie ocena stanu zachowania tego siedliska.

Literatura:

1. Andrulewicz E., Kruk-Dowgiałło L., Osowiecki A. 2004. Phytobenthos and macrozoobenthos of the Slupsk Bank stony reefs, Baltic Sea. Hydrobiologia 514 (1): 163–170.
2. Brzeska P. 2009. Mapowanie zasięgu występowania makroglonów w północno-zachodniej części Ławicy Słupskiej oraz strefy przybrzeżnej pomiędzy Stilo a Ustką w kontekście planowania przestrzennego polskich obszarów morskich. Praca wykonana w ramach środków finansowych przyznanych na działalność statutową decyzją Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr 611/E-272/S/2009-1, s. 30.
3. Brzeska P., Michałek-Pogorzelska M., Opioła R., Błeńska M., Kuliński M., Kruk-Dowgiałło L., Osowiecki A. 2009. Badania biologiczne progów podwodnych w Gdyni-Orłowie (trzecia seria). Ekspertyza wykonana na zlecenie Urzędu Morskiego w Gdyni. WW IM w Gdańsku Nr 6482, s. 37.
4. Czeczatka M., Opioła R., Osowiecki A., Żmudziński L. 1998. Opracowanie dokumentacji przyrodniczej uzasadniającej utworzenie rezerwatu morskiego przy klifie Orłowskim oraz wstępne oraz wstępne rozpoznanie walorów biocenotycznych wzdłuż zewnętrznej strony Mierzei Helskiej, Gdynia Centrum Biologii Morza PAN.
5. Demel K., Mańkowski W. 1951. Quantitative investigations on the bottom fauna in the southern Baltic. Pr. Mor. Inst. Ryb., Gdynia 6: 58–82.
6. Demel K., Mulicki Z. 1954. Quantitative investigations on the biological bottom productivity in the southern Baltic. Pr. Mor. Inst. Ryb., Gdynia 7: 75–126.
7. Interpretation manual of European Union Habitats 2013. EUROPEAN COMMISSION DG ENVIRONMENT Nature ENV B.3, EUR 28, April 2013, s. 144.
8. Kruk-Dowgiałło L. (red.) 2000. Przyrodnicza waloryzacja morskich części obszarów chronionych HELCOM BSPA województwa pomorskiego. Tom 1. Słowiński Park Narodowy. CRANGON 5, CBM PAN Gdynia, ISBN 83-906449-3-2, s. 116.
9. Kruk-Dowgiałło L., Brzeska P., Błeńska M., Opioła R., Kuliński M., Osowiecki A. 2009. Czy ochrona brzegów niszczy siedliska denne? Studium przypadku – progi podwodne w Gdyni Orłowie. [w:] Monografie PAN Nr 60. Polska Inżynieria Środowiska pięć lat po wstąpieniu do Unii Europejskiej Tom 3. Lublin 2009: 125–136.
10. Kruk-Dowgiałło L., Kramarska R., Gajewski J. (red.) 2011. Siedliska przyrodnicze polskiej strefy Bałtyku: Głazowisko Ławicy Słupskiej. Instytut Morski w Gdańsku, Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy. Gdańsk – Warszawa, ISBN 978-83-62438-09-9, s. 43 + 14 map (mapy 2, 3, 4 w skali 1:25 000; 1, 5–14 w skali 1:50 000).
11. Kruk-Dowgiałło L., Osowiecki A., Opioła R., Brzeska P., Błeńska M. 2008. Badania biologiczne oceniające stan biocenoz dennych w strefie przybrzeżnej środkowego wybrzeża w rejonie Rowów. W ramach projektu badawczego MNiSW (N306296933). WW IM w Gdańsku nr 6425, s. 30.
12. Okołowicz G. 1991. Benthos of the Słupsk Bank and the Gulf of Gdańsk. Acta Ichty. Et Piscatoria. XXI Supplement, Szczecin: 171-179.
13. Osowiecki A., Kruk-Dowgiałło L. (red.) 2006 a. Różnorodność biologiczna przybrzeżnego głazowiska Rowy przy Słowińskim Parku Narodowym. Zakład Wydawnictw Naukowych IM w Gdańsku, Gdańsk, ISBN 83-85780-80-7, s. 127.
14. Osowiecki A., Kruk-Dowgiałło L. 2006 b. Techniki zdalnej detekcji w badaniach różnorodności biologicznej, siedlisk dna morskiego i oceny zasiedlających je zasobów flory i fauny. [w:] Postęp w Inżynierii Środowiska, (red.) Tomaszek J. IV Ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna, Rzeszów – Bystre k/Baligrodu 21-23.09.2006. Wyd. Oficyna Wyd. Politechniki Rzeszowskiej, ISBN 83-7199-397-8: 465-475.
15. Osowiecki A., Kruk-Dowgiałło L. 2007. Applying combined biological methods with remote sensing techniques in studies of marine biodiversity, bottom habitats and communities of flora and fauna. Environment Protection Engineering. No 2, Wrocław: 193-205.
16. Osowiecki A., Żmudziński L. (red.) 2000. Przyrodnicza waloryzacja morskich części obszarów chronionych HELCOM BSPA województwa pomorskiego. Tom 2. Rezerwat Przyrody Kępa Redłowska. CRANGON 6, CBM PAN Gdynia, ISBN 83-906449-4-0, s. 80
17. PMŚ 2000-2015. Dane zebrane w ramach realizacji Państwowego Monitoringu Środowiska w latach 2000-2015.
18. PMŚ 2008-2015. Dane zebrane w ramach realizacji Państwowego Monitoringu Środowiska w latach 2008-2015.
19. PMŚ 2010-2015. Dane zebrane w ramach realizacji Państwowego Monitoringu Środowiska w latach 2010-2015.
20. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. 2014 poz. 1409)
21. SDF obszaru PLC990001 Ławica Słupska, 10.2013.
22. SDF obszaru PLH220023 Ostoja Słowińska, 02.2014.
23. SDF obszaru PLH220105 Klify i Rafy Kamienne Orłowa, 10.2013.
24. Warzocha J. 1980. Wstępne badania makrozoobentosu Ławicy Słupskiej. Bull. Sea Fish. Inst. 5-6/61-62: 23–25.
25. Warzocha J. 2004. Skaliste i kamieniste dno morskie (rafy). [w:] J. Herbich (red.) Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, t. 1: 61–64.