Zalewy i jeziora przymorskie, laguny (1150)

Siedlisko przyrodnicze 1150 stanowią „przybrzeżne płytkie zbiorniki wód słonawych o zmiennym zasoleniu, całkowicie lub częściowo odizolowane od morza” (Zalewska-Gałosz 2010, Interpretation manual… 2013). Kryterium odróżniające je od siedliska 1160 (duże, płytkie zatoki) ma charakter umowny, jest nim wielkość przepływu wód rzecznych oraz wymiany z wodami morskimi (op.cit.). Umowne jest także w niektórych przypadkach rozgraniczenie siedliska 1150 od siedliska 1130 (ujścia rzek). Według zapisów „Interpretation manual…” (2013) zbiornik zaliczyć można do siedliska, o ile, poza wymienionymi wcześniej kryteriami, ma nadal (przynajmniej okresowo) kontakt z wodami morskimi lub też został odcięty od morza „bardzo niedawno”. W świetle tych definicji o przynależności obiektu do siedliska, nie powinno stanowić kryterium genetyczne, zawarte w definicji podanej w „Poradniku ochrony siedlisk i gatunków” (Nagengast i Warzocha 2004) według której siedlisko stanowi „przybrzeżna część morza (zatoka) powstała w wyniku odcięcia mierzeją od otwartego morza”.

Zbiorniki wodne zaliczane do siedliska 1150 cechują się stosunkowo dużym wpływem wód słodkich, a niewielkim morskich oraz dominacją gatunków słodkowodnych. Ich zasolenie jest zmienne, przynajmniej okresowo mieszczące się w zakresie typowym dla wód słonawych. Są one w większości duże i płytkie, a w związku z tym polimiktyczne. Ich wody są eutroficzne, cechują się słabą przezroczystością i dobrym natlenieniem w całym profilu głębokości. Fitoplankton jest bogaty, zdominowany przez słodkowodne gatunki zielenic, sinic i okrzemek. Roślinność podwodna najczęściej skąpo wykształcona i zdominowana jest przez pospolite słodkowodne gatunki wód eutroficznych (m.in. rdestnice Potamogeton sp., wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum) tworzące typowe dla siebie, aczkolwiek często mało zwarte fitocenozy. Znacznie rzadszym elementem roślinności w tej grupie zbiorników są ramienice Characeae i tworzone przez nie fitocenozy (tzw. „łąki ramienicowe”). Roślinność szuwarowa wykształcona jest w postaci rozległych i zwartych fitocenoz. Najczęstszymi jej elementami są szuwary trzcinowe (zespół Phragmitetum australis) i oczeretowe (zespół Scirpetum lacustris), częste są także inne zbiorowiska ze związku Phragmition, a także fitocenozy ze związku Magnocaricion. Nymfeidy reprezentowane są m.in. przez grążela żółtego Nuphar lutea, grzybienie białe Nymphaea alba, grzybieńczyk wodny Limnanthemum nymphoides. Rośliny te tworzą własne fitocenozy, w szczególności w miejscach osłoniętych przed falowaniem, stanowią także element fitocenoz szuwarowych. Nieczęstym składnikiem roślinności są zbiorowiska halofilne: zbiorowisko z zamętnicą błotną z podgatunku Zannichellia palustris ssp. pedicellata czy szuwar sitowca nadmorskiego Scirpetum maritimi.

Skład zoobentosu zależny jest od typu podłoża, istotnymi jego składnikami są skąposzczety (Oligochaeta) i ochotkowate (Chironomidae), a spośród mięczaków małże (Bivalvia). Stałym składnikiem ichtiofauny są gatunki słodkowodne (głównie karpiowate), gatunki dwuśrodowiskowe i morskie reprezentowane są zazwyczaj nielicznie (Nagengast i Warzocha 2004).

W obrębie siedliska wyróżnione są dwa podtypy:

1150-1 Zalewy

1150-2 Jeziora przybrzeżne

Ich szczegółową charakterystykę podają Nagengast i Warzocha (2004). Do podtypu 1150-1 zalicza się Zalew Wiślany i Zalew Szczeciński (z Zalewem Kamieńskim), natomiast do podtypu 1150-2 następujące jeziora przybrzeżne: Bukowo, Dołgie Małe, Dołgie Wielkie, Gardno, Jamno, Kopań, Koprowo, Liwia Łuża, Łebsko, Resko, Sarbsko, Wicko (Zalewska-Gałosz 2010).

<p.W świetle przedstawionej na początku definicji siedliska oraz zróżnicowania polskich jezior przybrzeżnych pod względem ich powiązań z wodami morskimi (por. Cieśliński 2011) wskazana jest weryfikacja reprezentatywności części wymienionych jezior jako siedliska 1150. Niewątpliwie, w pełni reprezentatywne dla siedliska są jeziora Resko Przymorskie, Bukowo i Łebsko, cechujące się stale znacznym zasoleniem, posiadające drożne, o znacznej przepustowości powierzchniowe połączenie z morzem i zaliczone przez Cieślińskiego (op. cit.) do lagun. Reprezentatywne dla siedliska są także zbiorniki zaliczone w cytowanej powyżej klasyfikacji do jezior przybrzeżnych o wodach okresowo słonawych, tj. Jamno i Gardno. Natomiast za słabo reprezentatywne dla siedliska należałoby uznać zbiorniki zaliczone przez Cieslińskiego (2011) do jezior przybrzeżnych o wodach słodkich. Są to jeziora Wicko, Kopań i Sarbskie.

Jeziora Dołgie Małe oraz Dołgie Wielkie, jako obecnie izolowane od wód morskich i mające zarówno pod względem hydrochemicznym jak i biocenotycznym cechy ekosystemów słodkowodnych, proponuje się wyłączyć z listy obiektów stanowiących siedlisko 1150. Podobnie, cech siedliska nie wykazuje dawna zatoka jeziora Gardno (tzw. Północna Zatoka, Jezioro Smołdzińskie), stanowiąca obecnie niezależny zbiornik, mający jedynie okresowe połączenie z Jeziorem Gardno (Ciesliński 2011) i wykazujący cechy siedliska 3150 (starorzecza i naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne, Bociąg i in. 2014).

Poza omówionymi jeziorami, zaliczonymi do siedliska 1150 przez autorów metodyki monitoringu PMŚ (Zalewska-Gałosz 2010), dyskusji można by poddać przynależność do siedliska kilku innych zbiorników wodnych pozostających pod wpływem wód morskich. Są to:

- jezioro Modła; wymienione w opracowaniu Cieślińskiego (2011) jako jezioro przybrzeżne o wodach słodkich, współcześnie bez zidentyfikowanego wpływu wód morskich (Cieśliński i in. 2009), w planie zadań ochronnych obszaru Natura 2000 Przymorskie Błota zakwalifikowane do siedliska 3150 (D. U. Woj. Zach-pom. 23.09.2014 r., poz. 3620).

- zbiorniki wodne w rejonie ujścia Wisły Śmiałej i Przekopu (m.in. Ptasi Raj, Karaś, Mikoszewskie); według klasyfikacji Cieślińskiego (2011) jeziora przymorskie, powiązane z wodami morskimi przez zasilanie podziemne, zakwalifikowane do siedliska 1130 w trakcie prac nad opracowaniem planu ochrony obszaru Natura 2000 Ujście Wisły (Michałek i Kruk-Dowgiałło 2014).

W obu przypadkach słuszna wydaje się diagnoza postawiona przy opracowywaniu planów ochrony.

Stan zbadania krajowych zasobów siedliska 1150 w kraju jest dobry. W pełni rozpoznana jest specyfika hydrologiczna i hydrochemiczna obiektów, znana jest także, co najmniej częściowo, specyfika biocenotyczna większości z nich. Wszystkie obiekty zaliczane do siedliska objęte zostały PMŚ i mają wykonaną ocenę stanu ochrony. Stan ten na większości stanowisk oceniony został jako niezadowalający (ocena ogólna U1, Zalewska-Gałosz 2013). Głównymi zagrożeniami, jakie zidentyfikowano dla siedliska są: eutrofizacja (naturalna), zanieczyszczenie wód powierzchniowych (limnicznych, lądowych, morskich i słonawych) oraz rybołówstwo i zbieranie zasobów wodnych. Pośród oddziaływań nieodbijających się niekorzystnie na siedlisku wymieniono: infrastrukturę sportową i rekreacyjną, sporty i różne formy czynnego wypoczynku rekreacji, uprawiane w plenerze (na części stanowisk) oraz pirsy/ przystanie turystyczne lub mola; op. cit.).

Po analizie definicji siedliska oraz specyfiki hydrologicznej i hydrochemicznej oraz biocenotycznej zbiorników wodnych do niego zaliczanych dotychczas oraz innych zbiorników mogących spełniać jego kryteria, proponuje się ostatecznie zaliczyć do siedliska jeziora: Bukowo, Gardno, Jamno, Kopań, Koprowo, Liwia Łuża, Łebsko, Resko Przymorskie, Sarbsko, Wicko oraz Zalew Kamieński, Zalew Szczeciński i Zalew Wiślany.Monitoringiem proponuje się objąć obiekty w pełni reprezentatywne dla siedliska, tj. wymienione zalewy oraz jeziora Bukowo, Gardno, Jamno, Łebsko, Resko Przymorskie.

W 2016 roku Instytut Morski w Gdańsku przeprowadził badania w ramach projektu pn.” Pilotażowy monitoring morskich siedlisk i gatunków chronionych w latach 2015-2018”, w wyniku których dokonana zostanie ocena stanu zachowania tego siedliska.

Literatura

1. Bociąg K., Gos K. Lazarus M. Ćwiklińska P., Pełechata P, Chmara R. 2014. Materiały do dokumentacji planu ochrony dla Słowińskiego Parku Narodowego. Gdańsk, Poznań. mscr.
2. Cieśliński R. 2011. Geograficzne uwarunkowania zmienności hydrochemicznej jezior wybrzeża południowego Bałtyku, Wyd. UG, Gdańsk, 225 s.
3. Cieśliński R., Bogdanowicz R., Drwal J. 2009. The impact of seawater intrusions on water quality in small coastal freshwater basins, Technical Documents in Hydrology, No 84, International Hydrological Programme – VII, UNESCO, Paris: 69–74.
4. Interpretation manual of European Union Habitats 2013. EUROPEAN COMMISSION DG ENVIRONMENT Nature ENV B.3, EUR 28, April 2013, 144 s.
5. Michałek, M., Kruk-Dowgiałło, L. (red.) 2014. Program zarządzania dla rejonu Ujście Wisły. Praca zbiorowa. Wykonano na zlecenie Urzędu Morskiego w Gdyni w ramach Zadania pn.: Opracowanie projektów planów ochrony obszarów Natura 2000 w rejonie Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. WW IM w Gdańsku Nr 6854, 224 s.
6. Nagengast B., Warzocha J. 2004. Zalewy i jeziora przymorskie (laguny). [w:] Herbich J. (red.). Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków NATURA 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 1, 37-53.
7. Zalewska-Gałosz J. 2010. Zalewy i jeziora przymorskie (laguny) [w:] Mróz W. (red.) Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część I. GIOŚ, Warszawa, 32-58.